تاریخچه رقص کردی
تاریخچه هه لپرکی یا همان رقص کردی
واژه هه لپه رکی ؛از کلمه هه لپر به معنی جنبش و تکان و در اصل به معنی حمله کردن است که نمادی ازحرکات جنگی است …
که از گذشته های دور به یا د گار مانده است و چیزی فراتر از رقص عا دی می باشدایرانیان به قدمت و غنای تاریخ خود مفتخر هستند.آنان در هر عرصه ای نشان داده اند که پا سدار شا یسته سنت های اصیلو دوستدار ایران و فرهنگ ایرانی اند.مردم خطه کردستان و کرما نشاه و سا یر شهرهای کرد نشین نیز از این خصیصه مستثنی نیستند.رقص های کردی یکی از سنتهای دیرینه و یا د گا رهای ارزشمند آریا یی ها ست.که در میان اکراد همچنان محفوظ ما نده وحتی دررقص های سنتی بعضی از اقوام همجوار همچون آشوری ها تا ثیر کرده است . بی گمان تا ریخچهاین حرکات مربوط به هزاره های دوم و سوم قبل از میلاد مسیح است اما تاریخ مشخص و چگونگی ایجاد آ ن در این باره وجود نداردیک کتیبه سنگی در قلعه ((هه پیر))وجود دارد که متعلق به هزاره اول قبل از میلاد است . روی این کتیبه تصویریک سرنا و دهلو تعدادی که به نظر می رسد در حا ل اجرای حرکا ت موزون هستند روی سنگ حک شده است این کتیبه کهن سند مهمی در تاریخی بودناین حرکا ت موزون در کردستا ن است .
حکیم عمر خیام در نوروز نامه خود مینویسد”...
تاریخچه هه لپرکی یا همان رقص کردی
واژه ؛هه لپه رکی ؛از کلمه هه لپر به معنی جنبش و تکان و در اصل به معنی حمله کردن است که نمادی ازحرکات جنگی است …
که از گذشته های دور به یا د گار مانده است و چیزی فراتر از رقص عا دی می باشدایرانیان به قدمت و غنای تاریخ خود مفتخر هستند.آنان در هر عرصه ای نشان داده اند که پا سدار شا یسته سنت های اصیلو دوستدار ایران و فرهنگ ایرانی اند.مردم خطه کردستان و کرما نشاه و سا یر شهرهای کرد نشین نیز از این خصیصهمستثنی نیستند.رقص های کردی یکی از سنتهای د یرینه و یا د گا رهای ارزشمند آریا یی ها ست.که در میان اکراد همچنانمحفوظ ما نده وحتی دررقص های سنتی بعضی از اقوام همجوار همچون آشوری ها تا ثیر کرده است . بی گمان تا ریخچهاین حرکات مربوط به هزاره های دوم و سوم قبل از میلاد مسیح است اما تاریخ مشخص و چگونگی ایجاد آ ن در این باره وجود نداردیک کتیبه سنگی در قلعه ((هه پیر))وجود دارد که متعلق به هزاره اول قبل از میلاد است . روی این کتیبه تصویریک سرنا و دهلو تعدادی که به نظر می رسد در حا ل اجرای حرکا ت موزون هستند روی سنگ حک شده است این کتیبه کهن سند مهمی در تاریخی بودناین حرکا ت موزون در کردستا ن است .
حکیم عمر خیام در نوروز نامه خود مینویسد” فریدون کرد “روزی که ضحا ک را اسیر کرد وایرانرا از شر او نجا ت داد مردم آن را جشن گرفتند . واین مهم دلیل دیگری بر یکپا رچگی آن مردم و جشن دسته جمعی در میا ن آنا ن می با شد .حرکا ت “هه لپه رکی” در چها ر نوع مراسم عرفا نی مذهبی شا دی و عروسی عزا و غم اجرا می شود .اما رقص های فولکلور کردی عبا رتند از :چه پی یا چوپی- سی پی – روینه – گه را نه وهکه مخصوص شکا ک است .دووپی یی- داغه که ویژه کردستان ترکیه است .گه ریان – پشت پا – فه تاح – فه تا پاشایی- خانه میری -سی جار – شه لان -زه نگی – و چه مه ریواما فلسفه این حرکا ت شکل بخصوصی که این “هه لپه رکی “دارد.این رقص به صورت دسته جمعی انجام می شود و در دست نفر اول که به عنوانرهبر و پیشوای گروه و نفر آ خر “چوپی “دستمالی است که به جای شمشیر استفاده میشود .و نظم و انظباط گروه را هم بر عهده دارد .امروزه به علت پیشرفت و پیچیدگی در سبک زندگی از دستمال سفید به جای شمشیر و سپر استفاده میشود همان طور که ذکر شد از دستمال سفیدبیشتر استفاده م شود که نشانه صلح و آشتی با اقوام دیگر است . چنانکه می بینیم در اکثر پرچم های جهان رنگ سفید وجود دارد .دستمال داشتن رهبر و نفر آخر نشاندهنده برابری بوده و دست همدیگر را گرفتن هم نشانه اتحاد گروه است”ره ش به له ک “یا رقص زن و مرد با هم به معنی مانند برادر و خواهر بودن است . کوبیدن پا بر زمین به این معنی است که این خاک موطن من است .هورای هنگام مراسم در حین حرکات به منظور ترساندن دشمن است . نشستن در هنگام رقص نشانه تسلیم برای جمع منفور است .یکسری مقا م ها هم وجود دارند که در این مراسم استفاده میشوند .هوره که از نظر لغوی از واژه خور به معنای خورشید گرفته شده مورد استفاده گا تو های زرتشتی و در مراسم راز و نیاز با خداوند بوده است.خا نه میری که مخصوص خوانین بوده که آنرا در پشت بام ها به سبک آرام وملایمی برگزار می کردند تا باعث سر و صدا در خانه نشود .رقص “هه لپه رکی” در مناطقی مثل چهار محال بختیاری و ترکمن صحرا و غیره انجام میشود ولی در این مناطق علاوه بر دستمال چوب بازیهم دخیل است . یک نوع رقص دیگر هم بنام خنجر در ترکمن صحرا وجود دارد که به دوران پیش از اسلام بر میگردد.از دور که به دسته هه لپه رکی نگاه میکنیم آنرا به صورت یک زنجیره جوش خورده می بینیم .احساس همه افراد در نفر اول ” سرچوپی ” جمع و برجسته میشود . گاهی دیده می شود در بعضی مناطق تیر اندازی می کنند یا با یک خنجردر میدان بازی می کنند . یا فریاد میزنند و یا دستمال قرمز را تکان میدهند که بی شک این همه نشانه بر افراشتن پرچم است.در چه مه ری که در هنگام غم و مرثیه انجام میشود افراد شرکت کننده تفنگ به دست می گیرند و یا خنجر به کمر می بندندعمر و قدمت هه لپه رکی و چه مه ری خیلی زیاد است و مربوط به چند سال قبل و یا مربوط به یک منطقه خاص و یا یک فر د خاص نبودهبلکه مربوط به دوره ای است که تسلط هنری توانسته است آنرا به تمام جامعه کل حاکم کند . در ارتباط با این تسلط هم می توان یک تسلطعمومی مذهبی بر خلق این نوع هه لپه رکی را داشت چو ن این حرکات هماهنگ و متحد در هه لپه رکی سر بر داشتن به طرف آ سمانهمه با هم نشانه یک گونه پرستش را به خاطر می آورد . حرکات هماهنگ و دسته جمعی پا ها مخصوصا” در هه لپه رکی سحاپییا ” ره پا ” مخصوصا” کار کشاورزی را به یاد می آورد که مردم را شخم زدن زمین هاکشت و کار و در یکجا ماندن و ایجاد روستاو شهرک و شهر ها را میخواند.
انواع رقصهای محلی کردی (هه لپه رکی)
( کلاً رقصهای کردی را به سه دسته تقسیم می کنیم که شامل)
- شادی و ستایش
- سوگواری و ماتم
- جنگ و ستیز و شکار
الف :رقصهایی که در مراسمات شادی آن را اجرا می کنند ؛
1.گه ریان 11.سه پایی 21.شی خانه
2.پشت پا 12.قه لا 22.خانانه
3.هه لگرتن 13.گه ران 23.روینه
4 .راستا 14.دو دستماله 24.سه پای روینه
5.فه تاح پاشایی 15.کرمانشانی 25.شلیره
6.خان و میری 16.سه پلی 26. مریوانی
7. داغه ی خان و میری 17.مکر بگی 27. مهابادی
8 . سقزی 18.حریره
9. سه پای سقزی 19. سه پای حریره
10.چه پی 20.له بلان
ب: رقصهایی که در جنگها و شکاراستفاده و اجرا می شدند شامل ؛
1.سه جار 2. دو جار
3. شلایی «شلان» 4.زه نگی
5.مقاومت 6.یاران یاران
7. خه رمان 8.قره پی ره ژن
9. سموری 10. هوشار
11.برزی برزی
پ:رقصهایی که در مراسمات عزا و خاکسپاری اجرا می کردند ؛
1.چمری 2. کلاء
Folkloric dances- رقصهای فولکلوریک
ملودیهای ترانه‌های عامیانه روستایی دارای ریتمهای منظم و مشخصی بوده و در اوج این موسیقی‌های بی‌آلایش مردم ساده این مناطق به رقص و پایکوبی می‌پردازند، این گونه رقصها در هر منطقه ریشه‌ای کهن داشته و می‌توان آنها را در مناطق مختلف عشیره‌ای ایران مشاهده کرد. رقصهای محلی در واقع گویای نوع نگرش، فرهنگ ،روحیات و چگونگی زیست مردم هر منطقه بوده و با تعمق در این حرکات پر شور می‌توان به ارزشهای هر قوم پی برد باید اذعان داشت که در کشور ما تاکنون این مقوله بکرودست نخورده باقی مانده و می‌تواند مورد توجه پژوهشگران و اهل فن قرار گیرد.از انواع رقصهای محلی می‌توان به رقصهای کردی، بختیاری، بویر احمدی، آذری، لری، بلوچی، جنوب خراسان، شمال خراسان یا بجنوردی و قشقایی اشاره کرد.
هوربورگ رقصهای فولکلوریک را به چهار دسته تقسیم می‌کند:
۱- رقصهای اصیل که از گذشته‌های دور بدون هیچگونه تغییری باقی مانده‌اند.
۲- رقصهای محلی که با تغییراتی اندک جنبه صحنه‌ای یافته و به وسیله گروه‌های رقصندة تعلیم یافته روی صحنه به نمایش گذارده میشوند.
۳- رقصهایی که آرانژمان هنری رقصهای محلی بوده و بطور سیستماتیک بوسیله استادان رقص اجرا شده وبه رقصهادی فولکلوریک جنبة هنری می‌بخشد.
۴- رقصهایی که بر اساس کمپوزیسیون و ساخت رقصهای محلی با تکنیک جدید اجرا میشوند.
تقسیم‌بندی رقصهای کردی
رقصهای محلی کردی را به دو دسته می‌توان تقسیم نمود:
۱- رقصهای مذهبی
۲- رقصهادی محلی کردی (عشیره‌ای)
الف – رقصهای مذهبی:
منظور از این رقصها، حرکات پر شور در اوایش می‌باشد که به سماع معروف بوده و در تکایا اجرا میشود در این نوع رقص دراویش در عالم بیخودی حرکات سر و گردن خود را موسیقی ریتمیک هماهنگ کرده اصطلاحاً در وجد به سماع می‌پردازند.
ب – رقصهای محلی کردی عشیره‌ای:
رقصهای محلی کردی را می‌توان از ریشه دارترین و کهن‌ترین رقصها دانست. هل پرین (حمله کردن) یا رقص کردی در گذشته صرفاً با هدف آماده سازی و تقویت نیروی جسمانی و روحی مردم مناطق کردنشین انجام می‌شد چرا که مردمان این مناطق در گذشته‌های نه چندان دور همواره شاهد جنگهای قبیله‌ای بودند و همین امر حفظ و آمادگی همیشگی را طلب می‌کرد لذا مردمان این مناطق در وقفه‌های بین جنگها و به مناسبتهای مختلف دست در دست یکدیگر آمادگی رزمی‌و شور و همبستگی پولادین خویش را به رخ دشمنان می‌کشیدند.
رقص کردی را یک رقص رزمی‌می‌دانند که دارای صلابت و متانتی خاص بوده و یاد آور یکپارچگی این مردمان غیور در تمامی ادوار می‌باشد.
امروزه مجموع این رقصها را چوبی می‌گویند که معمولاً به صورت دسته جمعی اجرا میشوند.
رقصهای محلی با موسیقی کردی پیوندی ابدی داشته و معمولاً زنان و مردان عشایر در مراسم شادی به دور از ابتذال دایره وار دست یکدیگر را گرفته به پایکوبی می‌پردازند، در اصطلاح محلی این حالت را گنم و جو(یعنی گندم و جو) می‌نامند( در منطقه مهاباد به آن رَشبَلک می‌گویند.)
در این رقصها معمولاً یک نفر که حرکات رقص را بهتر از دیگران می‌شناسد نقش رهبری گروه رقصندگان را به عهده گرفته و در ابتدای صف رقصندگان می‌ایستد و با تکان دادن دستمالی که در دست راست دارد ریتمها را به گروه منتقل کرده و در ایجاد ایجاد هماهنگی لازم آنان را یاری می‌دهد. این فرد که سر چوپی کش نامیده میشود با تکان دادن ماهرانه دستمال و ایجاد صدا بر هیجان رقصندگان می‌افزاید.
در این هنگام دیگر افراد بدون دستمال به ردیف در کنار سر چوپی کش به گونه‌ای قرار می‌گیرند که هر یکی با دست چپ دست راست نفر بعد را می‌گیرد اصطلاحاً این حالت را گاوانی نامیده میشود.
در رقصهای کردی تمامی رقصندگان به سر گروه چشم دوخته و با ایجاد هماهنگی خاصی وحدت و یکپارچگی یک قوم ریشه دار را به تصویر می‌کشند برخی رقصهای کردی دارای ملودیهای خاصی بوده و توسط گروهی از زنان ومردان اجرا میشوند و در برخی از رقصها یکی از رقصندگان از دیگران اجرا شده و در وسط جمع به تنهایی به هنرنمایی می‌پردازند و در این حالت معمولاً رقصنده دو دستمال رنگی در دستها نگه داشته و با آنها بازی می‌کند که اصطلاحاً به این نوع رقص دو دستماله می‌گویند و بیشتر در کرمانشاه مرسوم است.
نمایشها و رقصهای کردی را می‌توان به چند قسمت اصلی ذیل تقسیم کرد:
۱- گه ریان ۲- پشت پا ۳- هه لگرتن ۴- فه تاح پاشا۵- لب لان۶- چه پی ۷- زه زنگی ۸- شه لایی ۹- سی جار ۱۰- خان امیری
گه‌ریان
گه‌ریان در زبان کردی به معنی گشت و گذار و راه رفتن بوده و حرکات مختص این رقص نیز معنای گشت و گذار در ذهن تداعی می‌کنند.
گه ریان دارای دو مقام بوده که یکی متعلق به مناطق روستایی و دیگری مناطق شهری می‌باشد این رقص نرم و آهسته و با لطافتی خاص شروع شده و به تدریج تندتر میشود. ملودی مربوط به این رقص با تنوع در ریتم و نوساناتی در اجرا تا پایان ادامه می‌یابد.
در این رقص در واقع تاثیر گشت و گذار در زندگی کردها به نمایش گذاشته میشود و تنوع ریتم در این رقص گویای تجربیاتی است که در گشت و گذار به دست می‌آیند و می‌توان گفت این رقص زیبا تبلیغی است برای خوب نگریستن در اشیاء و طبیعت
این رقص زندگی با فراز و نشیب و زیر و بم هایش به تصویر کشده شده و بر ضرورت بینایی و کسب تجربه برای رویارویی با رودخانه پر تلاطم زندگی تاکید میشود. این رقص، رقصندگان را برای رقصهای پر تحرک تر بعدی آماده می‌کند.
تقریباً در کل مناطق کردنشین ملودی این رقص به شکلی یکسان نواخته میشود و در این رقص نخستین حرکت با پای چپ آغاز شد و حرکت پای دیگر همواره با سر ضربهای دهل که معمولاً باریتم دو تایی اجرا میشوند عوض میشود.
پشت پا:
پشت پا رقصی است که کمی تندتر از گه ریان اجرا شده و در بیشتر مناطق کردنشین مخصوص مردها می‌باشد رقص پشت پا همانطور که از نامش پیداست انسان را به هوشیاری و به کارگیری تجارب میخواند تا مبادا شخص در زندگی از کسی پشت پا بخورد.
هه‌لگرتن
هه لگرتن در لغت به معنای بلند کردن چیزی می‌باشد. این رقص بسیار پر جنب و جوش و شاد اجرا میشود که با شور و جنب و جوش بسیار به سوی هدف روانه است. ریتم تند ملودی مخصوص این رقص هر گونه کسالت و خمودی را نفی کرده و بر اهمیت نشاط و هدفمندی در زندگی تاکید دارد.
فتاح پاشایی
فتاح از نظر لغوی به معنی جنبش و پایکوبی است.
ملودی این رقص در سر تاسر کردستان به شکلی یکنواخت و با ریتمی تند اجرا میشود و لذا این رقص بسیار پر جنب و جوش می‌باشد بیشتر مردم کردستان از این رقص استقبال می‌کنند. این رقص نشانگر انسانی است که به شکرانه کسب موفقیت‌ها و استفاده از نعمتهای خداوندی خوشحالی خود را به نمایش گذاشته است.
لب لان
این رقص با ریتمی نرم و آهسته پس از فتاح پاشا اجرا میشود و می‌توان در آن لزوم تنوع در زندگی را مشاهده کرد. پس از اجرای پر جنب و جوش رقصها گه ریان، پشت پا، هه لگرتن و فتاح پاشا به ضرورت، رقصندگان لب لان می‌رقصند تا کمی استراحت کرده و تجدید قوا کنند رقص لب لان در واقع انسان را از غلبه احساسات زودگذر نهی کرده، وی را پس از طی مرحله ضروری شور و مستی به قلمرو تفکر دور اندیشی و باز نگری رهنمون می‌سازد در این رقص، شرکت کنندگان آرامش خاصی را احساس می‌کنند.
چه‌پی
چه‌پی همانطور که اسمش پیداست به معنای چپ می‌باشد ملودی این آهنگ با وزن دو تایی اجرا شده و در بیشتر مناطق کردنشین از جمله کرمانشاه، کردستان، سنجابی، بسیار از آن استقبال میشود.
فلسفه این رقص قوت بخشیدن به قسمت چپ بدن می‌باشد چرا که معمولاً قسمت چپ بدن در انجام امور روزمره نقش کمتری داشته و به مرور زمان تنبل میشود و برای استفاده متعادل از تمامیت جسمانی همواره باید بکارگیری اعضاء سمت چپ بدن آنها را تقویت کرد.
به همین منظور در رقص چه پی قسمت چپ بدن تحرک بیشتری یافته و از خمودگی خارج میگردد. در منطقه کرمانشاه بیشتر زنها از این رقص استقبال می‌کنند.
زه‌‌نگی یا زندی
در این رقص رقصندگان یک قدم به جلو گذاشته و سپس یک قدم به عقب می‌روند و این حالت تا پایان ادامه می‌یابد در این رقص ضرورت احتیاط، دور اندیشی و تجزیه و تحلیل عملکرد از جانب انسان به تصویر کشیده میشود. در واقع در این رقص سنجیده گام برداشتن تبلیغ میگردد.
شه لایی
این رقص را که با ریتم لنگ اجرا میشود می‌توان یک تراژدی شکست دانست در این رقص قدمها لنگان لنگان برداشته میشوند تا شکست در برابر چشمان حضار ترسیم گردد و در ترسیم این مصیبت کسی زبان به سخن نگشاید.
سه جار
این نوع رقص با ریتم آرام و گاهاً تند است که همان طور که از اسمش بر می‌آید به معنی سه بار (سێ در رسم الخط کردی) است که در آن سه حرکت پا و سه حرکت به جلو وجود دارد و به گونه‌ای یاد آور عدد مقدس ۳ در فرهنگ فلکلوریک کردهاست.
خان امیری
این رقص نیز با ریتمی تند همراه است و در آن دستی از هم باز و در بالا قرار می‌گیرد و حلقه‌ای باز تر و فراختر می‌سازد و بیشتر تناسبی است بین حرکت دستها و پاها این رقص که در آن گونه‌ای خود نمایی و غرور خانی نیز دیده میشود تداعی کننده پیروزی و پرواز پرندگان را در خاطر می‌آورد.
فهرست منابع و ماخذ :
۱- الیاده- میرچا: 1372رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. انتشارت سروش، تهران
۲- استاد جنیدی، فریدون: 1358 نامه فرهنگ ایران. دفتر دوم، بنیاد نیشابور، تهران
۳- یونسکو: 1374تاریخ تمدنهای آسیای مرکزی. ترجمة صادق ملک شهمیرزادی. دفتر مطالعات بین الملل،
۴- ذکاء یحیی- 2537 تاریخ رقص در ایران، هنر و مردم شماره‌های ۱۸۹-۱۸۸ خرداد
مریم