خیام نیشابوری نابغه ای ناشناس (28 اردیبشهت؛ روز بزرگداشت حکیم عمر خیام)

غلب ما خیام را به عنوان شاعری توانا می شناسیم که صاحب رباعیات و اشعار زیبایی می باشد اما غالبا در مورد دیگر ابعاد زندگی خیام نیشابوری کم تر شنیده ایم پس برآن شدیم تا همه جنبه های زندگی حکیم خیام نیشابوری به شما عزیزان معرفی کنیم و پس از آن نیز زیباترین اشعار وی را با هم مرور نماییم.

تصویری که در زیر مشاهده می نمایید تندیس خیام نیشابوری در سازمان ملل می باشد. نابغه ای که متاسفانه آن طور که باید و شاید او را نشناخته ایم. در ادامه جنبه های بیشتری از زندگی خیام را با هم مرور خواهیم نمود.

تندیس خیام نیشابوری در سازمان ملل

زندگینامه خیام نیشابوری

خیام نیشابوری در قرن 5 هجری در شهر نیشابور پا به هستی نهاد. فقه را در میان سالی در محضر امام موفق نیشابوری تعلیم یافت، حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره‌شناسی را نیز آموخت. بعضی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی آموخته است.
خیام نیشابوری در حدود ۴۴۹ تحت حمایت و پشتیبانی ابوطاهر، قاضی‌القضات سمرقند، کتابی درباره ی معادله ‌های درجه ی سوم به زبان عربی نوشت تحت عنوان “رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله” و چون با نظام‌الملک طوسی رابطه ‌ای خوب داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم نمود. بعد از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال‌الدین ملک‌ شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان رهسپار می شود تا سرپرستی رصدخانه ی اصفهان را عهده دار گردد. خیام نیشابوری 18 سال در آن‌ جا اقامت می گزیند. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می‌شود و در همین سال ‌ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می نماید. تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال‌الدین ملک‌شاه معروف ‌است، ولی بعد از مرگ ملک‌شاه کاربستی نیافت. در این دوران خیام به‌ عنوان اختربین در دربار خدمت می نمود هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت. در همین سال‌ها (۴۵۶) مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را تحت عنوان “رساله فی شرح مااشکل من مصادرات اقلیدس” را می‌ نگارد و در آن خطوط موازی و نظریه ی نسبت ‌ها را بسط می‌دهد. همچنین بیان می‌شود که خیام هنگامی که سلطان سنجر، پسر ملک ‌شاه در کودکی به آبله گرفتار بوده وی را درمان کرده ‌است. پس از فوت ملک‌شاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام نیشابوری مورد کم لطفی  قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه قطع گردید پس از سال ۴۷۹ اصفهان را به قصد اقامت در مرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب گشته بود، ترک نمود. احتمالا در آن‌جا میزان الحکم و قسطاس المستقیم را به نگارش درآورد. رساله مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) احتمالا در همین سال‌ ها به رشته تحریر درآمده ‌است. غلامحسین مراقبی گفته‌ است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر انتخاب نکرد.
مرگ خیام را در بین  سال‌های ۵۱۷-۵۲۰ هجری می‌دانند که در نیشابور اتفاق افتاد. گروهی از تذکره‌ نویسان نیز وفات وی را ۵۱۶ نگاشته اند، ولی بعد از بررسی های لازم معلوم گشته که تاریخ وفات او سال ۵۱۷ بوده ‌است. مقبره خیام نیشابوری هم اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع می‌باشد، قرار گرفته ‌است.

دستاوردهای خیام نیشابوری

1- ریاضیات:
س. ا. کانسوا بیان داشته است که : «در تاریخ ریاضی سده‌های ۱۱ و ۱۲ و شاید هم بتوان گفت در تمام سده‌های میانه حکیم خیام متولد نیشابور خراسان نقش عمده‌ای داشته‌است.»
قبل از کشف رساله خیام در جبر، شهرت او در مشرق ‌زمین به واسطه اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به واسطه ترجمه رباعیاتش بوده‌ است. اگر چه کارهای وی در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت مرجع دست اول در بین ریاضی ‌دانان اروپایی سده ۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده ‌است، می‌توان رد پای خیام را به واسطه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. قدیمی‌ترین کتابی که از خیام نیشابوری نامی به میان آورده و نویسنده آن هم‌ دوره وی بوده، نظامی عروضی مؤلف «چهار مقاله» است؛ اما او خیام نیشابوری را در ردیف منجمین یاد می‌کند و اسمی از رباعیات او نمی‌آورد. با این وجود جورج سارتن با نام بردن از خیام به عنوان یکی از بزرگ‌ترین ریاضیدانان قرون وسطی چنین می‌نویسد:
خیام اول فردی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه‌بندی تحسین‌ آوری از این معادلات آورده ‌است، و در حل تمام صورت های معادلات درجه سوم منظماً تحقیق نموده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آنها توفیق یافته، و رساله وی در علم جبر، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی می باشد، و این رساله یکی از بزرگ ترین آثار قرون وسطائی و احتمالا برجسته‌ترین آنها در این علم می باشد.
او اولین کسی بود که نشان داد معادله درجه سوم ممکن است دارای بیش تر از یک پاسخ باشد و یا این که اصلا جوابی نداشته باشند.
یکی دیگر از آثار ریاضی خیام “رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس” است. او در این کتاب اصل موضوعه پنجم اقلیدس را درمورد قضیه خطوط متوازی که شالوده هندسه ی اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات نمود. به نظر می‌رسد که فقط نسخه کامل باقی‌مانده از این کتاب در کتابخانه لایدن در هلند قرار دارد.

2- مثلث خیام ، پاسکال:
بسیاری اعتقاد دارند که مثلث حسابی پاسکال را باید مثلث حسابی خیام نامید و برخی پا را از این هم فراتر گذاشته اند و اعتقاد دارند که دو جمله ای نیوتون را باید دوجمله ای خیام نام نهاد بد نیست اندکی در این باره دقت کنیم.
همه کسانی که با جبر مقدماتی آشنایی دارند ،”دستور نیوتن” را درباره بسط دوجمله ای می شناسند. این دستور برای چند حالت ویژه (وقتی n عددی درست و مثبت باشد) چنین می باشد:

(a+b)^0 = 1 (1)
(a+b)^1 = a+b (1,1)
(a+b)^2 = a^2+2ab+b^2 (1,2,1)
(a+b)^3 = a^3+3a^2b+3ab^2+b^3 (1,3,3,1)
(a+b)^4 = a^4+4a^3b^2+6a^2b^2+4a^2b^3+b^4 (1,4,6,4,1)
.
.
.
اعداد داخل پرانتز ها ، بیانگر ضریب های عددی جمله ها در بسط دوجمله ای می باشد.
بلیز پاسکال (Blaise Pascal) فیلسوف و ریاضی دان فرانسوی که کم و بیش با نیوتون هم زمان بود، برای تنظیم ضریب های بسط دوجمله ای، مثلثی درست کرد که امروز به “مثلث حسابی پاسکال” مشهور گشته است. طرح این مثلث برای اولین بار در سال 1665 میلادی در “رساله مربوط به مثلث حسابی” چاپ گشت.مثلث مربور چنین است:
1
1 1
1 2 1
1 3 3 1
1 4 6 4 1
1 5 10 10 5 1
1 6 15 20 15 6 1
دراین مثلث از سطر سوم به بعد هر عددبرابر با مجموع اعداد بالا و سمت چپ آن در سطر قبل است و بنابراین می توان آن را تا هر جا که لازم هست ادامه داد. هرسطر این مثلث ضریب های بسط دوجمله ای را در یکی از حالت ها بدست می دهد به طوری که n همان شماره سطر باشد.
در سال 1948 میلادی، پاول لیوکی آلمانی، تاریخ دان ریاضیات، وجود دستور نیوتن را برای توان های طبیعی، دز کتاب “مفتاح الحساب” (1427 میلادی) غیاث الدین جمشید کاشانی کشف نمود. بعدها س.آ.احمدوف، مورخ ریاضیات و اهل تاشکند، دستور نیوتون وقانون تشکیل ضریب های بسط دوجمله ای را، در یکی از رساله های نصر الدین توسی، ریاضی دان بزرگ سده 13 میلادی ،کشف نمود (این رساله توسی درباره محاسبه بحث میکند). چه جمشید کاشانی وچه نصرالدین توسی ،این اصل را ضمن بررسی قانون های مربوط به ریشه گرفتن از عددها آورده اند.
همچنین براساس آگاهی هایی که داریم حکیم خیام رساله ای داشته که خود رساله تاکنون پیدا نگشته اما از نام آن “درستی شیوه های هندی در جذر وکعب ” اطلاع داریم ،که در آن به بسط قوانین هندی درباره ریشه دوم و سوم ،برای هر ریشه دلخواه پرداخته است.لذا وی از “دستور نیوتن” اطلاع داشته است.

3- ستاره‌شناسی:
یکی از مهم ترین کارهای خیام نیشابوری را می‌توان اصلاح گاه شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک، که در دوران سلطنت ملک‌شاه سلجوقی (۴۲۶-۵۹۰ هجری قمری) بود، دانست. خیام نیشابوری با این هدف مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. اصلاح در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام گشت.
خیام نیشابوری در جایگاه ریاضیدان و ستاره‌شناس تحقیقات و تالیفات مهمی دارد. از جمله آنها “رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله” می باشد که در آن از جبر عمدتا هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند. او معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی اصول اقلیدس حل می نماید و سپس نشان می‌دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل می باشند. برگن معتقد است که «هر کس که ترجمه ی انگلیسی [جبر خیام] به توسط کثیر را بخواند استدلالات خیام را بسیار روشن می یابد و نیز، از نکات متعدد جالب توجهی در تاریخ انواع مختلف معادلات مطلع خواهد شد.» مسلم است که خیام در رساله ‌هایش از وجود جواب ‌های منفی و موهومی در معادلات اطلاعی نداشته ‌است و جواب صفر را نیز در نظر نمی‌گرفته است.

4- موسیقی:
خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز مشغول بوده است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مساله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را تشریح می کند.

5- ادبیات
خیام نیشابوری زندگی خود را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی‌که معاصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند. معاصران وی نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری وی یادی نکرده‌اند.
کهن ترین کتابی که در آن از خیام نیشابوری شاعر یادی گشته است، کتاب “خریدة القصر” از عمادالدین کاتب اصفهانی می باشد. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ وی نوشته گشته است. کتاب دیگر “مرصادالعباد” نجم‌الدین رازی می باشد. این کتاب حدود ۱۰۰ سال پس از مرگ خیام نیشابوری در ۶۲۰ قمری تصنیف شده‌ است نجم‌الدین صوفی متعصبی بوده که از نیش و کنایه به خیام به خاطر افکار کفر آمیزش دریغ نکرده ‌است. کتاب‌های کهن (پیش از قرن 9) که اشعار خیام نیشابوری در آن ها آمده ‌است و مورد استفاده مصححان قرار گرفته‌اند علاوه بر مرصادالعباد از قرار زیرند: تاریخ جهانگشا (۶۵۸ ق)، تاریخ گزیدهٔ حمدالله مستوفی (۷۳۰ ق)، نزهة المجالس (۷۳۱ ق)، مونس الاحرار (۷۴۱ ق). جنگی از منشآت و اشعار که سعید نفیسی در کتابخانهٔ مجلس شورای ملی جنگ یافت و در سال ۷۵۰ قمری کتابت گردیده است و همچنین مجموعه‌ ای تذکره ‌مانند که قاسم غنی در کتابخانهٔ شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخابت اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام را نیز دارا می باشد.
زبان خیام نیشابوری در شعر طبیعی و ساده و از تکلف به دور می باشد و در شعر پیرو کسی نمی باشد. وانگهی هدف خیام از سرودن رباعی شاعری به معنی متعارف نبوده ‌است بلکه به واسطه ی داشتن استعداد شاعری نکته‌ بینی ‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان نموده است.

چهره جهانی خیام نیشابوری

در جهان خیام به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس مشهور شده‌است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله ادوارد فیتزجرالد دانست. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمه‌شده به وسیله فیتزجرالد را سروده خیام نمی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ها و غربی‌ها گردیده است. اثرات خیام بر ادبیات غرب از مارک تواین تا تی. اس الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده ‌است.

تندیس خیام نیشابوری در بخارست

در سال ۱۸۷۵ «گارسن دوتاسی» خاورشناس معروف فرانسوی تعداد ۱۰ رباعی از خیام نیشابوری را به فرانسه تبدیل کرده بود ولی ۱۰ سال بعد کنسول فرانسه که زبان فارسی را خوب می‌دانست ولی به فلسفه و اندیشه و اعتقاد خیام آگاهی نداشت وی را یک «صوفی» معرفی نمود و تعداد زیادی از رباعیات خیام و منسوب بدو را به فرانسه ترجمه کرد. همین بی خبری از فکر خیام باعث شد که تئوفیل گوتیه او را شاعری رند حساب کند. نظر گوتیه نسبت به خیام و شرح و تفصیل اشعارش باعث شد که فرانسویان نسبت به این شاعر ایرانی علاقه وافری نشان دهند.
جالب است بدانی که ولادیمیر پوتین، مارتین لوتر کینگ و آبراهام لینکن همواره پیش از خواب رباعیات وی را می‌خواندند.
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ به عنوان نمادی از پیشرفت علمی صلح‌ آمیز ساختمان-مجسمه‌ای به شکل چهارتاقی که بنایی از سبک‌ های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه کرد که در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده ‌است. در این چهارتاقی مجسمه‌ هایی از 4 فیلسوف ایرانی حکیم خیام نیشابوری، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.

چهارتاقی دانشمندان ایران در سازمان ملل

نامگذاری های صورت گرفته به نام خیام

1 – افلاک نمای خیام در شهر نیشابور
2 – یکی از حفره ‌های ماه به افتخار خیام نیشابوری «خیام» نامیده گردیده ‌است.
3 – سیارکی در سال ۱۹۸۰ به نام خیام نامگذاری گردید.(سیارک ۳۰۹۵)
4 – در کشور تونس هتلی به نام خیام ساخته گردیده ‌است.
5 – در فرانسه و مصر شراب‌هایی به نام وی تولید می گردد.
6 – نام یکی از ایستگاه‌های قطار که فاجعه قطار نیشابور در آن‌جا رخ داد نامش وی بود.
7 – خیابان خیام در شهر تهران واقع در منطقه ۱۲ شهرداری تهران به نام وی نام‌گذاری گردیده است.
8 – رستوران خیام واقع دراتیوپی شهر آدیس آبابا در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی واقع شده است
9 – در سال ۱۸۹۲ م. «انجمن خیام» در شهر لندن توسط جمعی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه‌داران بنیانگذاری گشت. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ م. 3 مراسم بزرگداشت برای خیام نیشابوری برگزار کرد. در این انجمن‌ها اشعار زیادی در ستایش وی خوانده شد که که اعضای انجمن سروده بودند. همچنین دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیات خیام قرارداده گردید.
10 – مارتین لوتر کینگ در ایرادات خود از خیام سخنی را می‌آورد.
11 – در شهر نیشابور میدان خیام یکی از میدان‌های شهری در نیشابور به نام وی نامگذاری شده است. در میان این میدان بنای آرامگاه اولیه وی قرار داده شده ‌است.
12 – خیابان خیام یکی از خیابان‌های شهر نیشابور واقع در شهرک فرهنگیان می باشد که به نام وی نام‌گذاری شده‌ است.
13 – شهرک صنعتی خیام در نزدیکی شهر نیشابور به نام وی نام گذاری گردیده ‌است.
14 – دبیرستان خیام یکی از مدرسه‌های قدیمی شهر نیشابور به نام این شاعر پارسی نامگذاری شده است.
15 – افلاک نمای خیام و پژوهشکده ستاره‌شناسی نیشابور نیز به نام وی می باشد.
16 – خانه ریاضیات نیشابور (برگرفته از تخصص ریاضی خیام) در نیشابور به نام وی می باشد.

خیام نیشابوری در سینما و داستان

1 – فیلم خیام، فیلمی آمریکایی ساخته ۱۹۵۶
2 – میراث‌دار : افسانه خیام، فیلمی آمریکایی ساخته سال ۲۰۰۵
3 – در یکی از رمان ‌های فارسی به نام خیام و آن دروغ دلاویز (نوشته هوشنگ معین‌زاده)، روح خیام نقش محوری ایفا می کند.
4 – وی شخصیت اول رمان سمرقند نوشته امین معلوف می باشد.
5 – خیام یکی از شخصیت ‌های داستان «معصومه شیرازی» اثر محمد علی جمال زاده می باشد.
6 – خیام نیشابوری یکی از مسایل بحث میان دو تن از شخصیت‌های رمان گرگ دریا نوشته جک لندن می باشد.
7 – فیلم برنده جایزه اسکار تصویر دوریان گری (۱۹۴۵) با یک رباعی از خیام شروع و همچنین پایان می‌یابد که نشان از الهام گرفتن اثر از این رباعی می باشد.
8 – در فیلم (Unfaithful)در جایی از فیلم معشوق زن نقش اصلی فیلم برای او یک رباعی از خیام نیشابوری می‌خواند.

آثار خیام نیشابوری

خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تالیف کرد که مشهور ترین آن ها 17 رساله و کتاب است که در ادامه می آوریم :
۱- رساله فی براهین‌الجبر و المقابله به زبان عربی، در جبر و مقابله که بسیار مشهور است و بوسیله دکتر غلامحسین مصاحب در تهران به انتشار رسیده است.
۲- رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام نیشابوری آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال ۴۷۳ متابت کرده است و وی یکی از شاگردان پورسینا بوده و در مجموعه جامع البدایع به اهتمام سید محی الدین صبری بسال ۱۲۳۰ و کتاب خیام در هند به اهتمام سلیمان ندوی سال ۱۹۳۳ میلادی چاپ گردیده است.
۳- رساله‌ای در شرح مشکلات کتاب مصادرات اقلیدس و این رساله در سال ۱۳۱۴ به اهتمام دکتر تقی ارانی به چاپ رسید که از لحاظ ریاضی بسیار مهم می باشد.
۴- رساله روضة‌القلوب در کلیات وجود خیام نیشابوری.
۵- رساله ضیاء العلی.
۶-ترجمه خطبه ابن سینا.
۷- رساله‌ای در صورت و تضاد.
۸- رساله میزان‌الحکمه.
۹- رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب.
۱۰- رساله نظام الملک در بیان حکومت.
۱۱- رساله‌ای در طبیعیات.
۱۲- رساله‌ای در بیان زیگ ملک شاهی خیام.
۱۳- رساله مشکلات ایجاب.
۱۴- رساله لوازم‌الاکمنه خیام.
۱۵- اشعار عربی خیام که در حدود ۱۹ رباعی آن بدست آمده است.
۱۶- نوروزنامه خیام نیشابوری.
۱۷- رباعیات فارسی خیام که در حدود ۲۰۰ چارینه (رباعی) یا بیشتر از حکیم نیشابوری می باشد و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به وی نسبت داده شده است.
۱۸- عیون الحکمه.
۱۹- رساله در تحقیق معنی وجود.
۲۰- رساله در علم کلیات.
۲۱- رساله معراجیه.

ویژگیهای شعر خیام

شعر خیام، در قالب رباعی، شعری کوتاه، ساده و به دور از هنرنمایی های فضل فروشانه و در عین حال حاوی معانی پر مغز فلسفی و حاصل اندیشه هوشمندانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم خلفت است. تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود 70 شمرده اند، در حالی که بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده می شود. در دنیای ادب و هنر بیرون از مرزها، به ویژه در جهان انگلیسی زبان، خیام معروف ترین شاعر ایرانی می باشد که شهرتش از محافل علمی و ادبی بسیار فراتر رفته است. این معروفیت مرهون ترجمه رباعیات او به وسیله ادوارد فیتز جرالد شاعر انگلیسی است. اوست، که در قرن 19 میلادی، تفکرات بزرگ فیلسوف و شاعر را به جهانیان شناساند و موجب توجه همگان به این اعجوبه علم و هنر شد.
در حدود 12 اثر از خیام در علم و فلسفه به جای مانده است، اما همین آثار اندک، خیام را در سراسر جهان به معروفیت رسانده است. از مهمترین آن ها ” کتاب جبر” می باشد که بهترین اثر در نوع خود در ریاضیات است. از دیگر آثار او می توان به رساله فی شرح ما اشکال من مصادرات اقلیدس، رساله فی ابراهین علی المسائل الجبر و المقابله (جبر خیام)، میزان الحکم، رساله الکون و التکلیف، الجواب عم ثلاث مسائل اضیاء العقلی، رساله فی الوجود، رساله فی کلیه الوجود، نوروزنامه و کتاب الزیج الملکشاهی که به رومی نیز ترجمه شده ، اشاره نمود.
اشعار خیام بیشتر به زبان فارسی و تازی می باشند مضمون عمده رباعیات خیام شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر در مورد مغتنم دانستن عمر انسان است.

ویژگی سخن خیام نیشابوری

خیام نیشابوری در بحث ادبیات و شعر، بیشترین شهرت را در رباعیات به دست آورده چرا که رباعیات خیام بسیار ساده و بی آلایش و دور از تکلف و تصنع نوع زبان شعری می باشد در عین این که شامل فصاحت و بلاغت است دارای معانی محکم و استوار است. خیام در این رباعیات تفکرات فلسفی خود را به بهترین نحو بیان می نماید و این رباعیات را اکثرا در دنبال افکار فلسفی خود سروده و به همین دلیل می باشد که خیام نیشابوری در دوره خود شهرتی در شاعری نداشته و بیشتر به عنوان حکیم و فیلسوف معروف بوده اما بعد ها که رباعیات لطیف و فیلسوفانه او مشهود شد نام او در شمار شاعرانی قرار داده شد که شهرت جهانی پیدا کردند. ویژگی های دیگری که در اشعار خیام آشکار است این است که سخنش در کمال متانت و سنگینی می باشد. اهل شوخی و مزاح نیست، با کسی کار ندارد چون او حکیمی است متفکر، دنبال سخنوری نمی باشد و زمانی که در اشعارش دقت می کنیم می فهمیم که تفکرات شعری خیام بر دو یا سه موضوع بیشتر نمی باشد: یادآوری مرگ، تأسف بر ناپایدار بودن زندگی و بی اعتبار دانستن روزگار. از میان شعرای بزرگ ایران کمتر کسی به اندازه خیام نیشابوری است که شهرت جهانی داشته باشد چون اشعار او به زبان های گوناگون برگردانده شده باشد.

اشعار خیام نیشابوری

همانطور که گفته شد اشعار خیام بیش تر در قالب رباعی مشهور شده است که در ادامه تعدادی از زیباترین رباعیات خیام را مرور می نماییم.

رباعیات خیام نیشابوری

تعدادی از زیباترین رباعیات و اشعار خیام نیشابوری را در ادامه می خوانیم :

خیام اگر ز باده مستی خوش باش
با ماهرخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نیستی است
انگار که نیستی چو هستی خوش باش

این قافله عمر عجـب میگذرد
دریاب دمی کـه با طرب میگذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری
پیش آر پیاله را که شب میگذرد

برخیز و بیا بـتا برای دل ما
حل کن به جمال خویشتن مشکل ما
یک کوزه شراب تا بهم نوش کـنیم
زان پیش که کوزه‌ها کنند از گـل ما

این کوزه چو من عاشق زاری بوده است
در بـند سر زلف نـگاری بوده‌سـت
این دستـه کـه بر گردن او می‌بینی
دستی‌ست که برگردن یاری بوده‌ست

افـسوس که نامه جوانی طی شد
و آن تازه بـهار زندگانی دی شد
آن مرغ طرب که نام او بود شـباب
افـسوس ندانم که کی آمد کی شد

امیدواریم از رباعیات و اشعار زیبای خیام نیشابوری لذت برده باشید.

رباعیات زیبای خیام نیشابوری

شاید بتوان رباعی زیر را مشهور ترین اشعار خیام نیشابوری دانست :

آن قصر که جمشید در او جام گرفـت
آهو بـچـه کرد و شیر آرام گرفـت
بـهرام کـه گور می‌گرفتی همه عمر
دیدی کـه چگونه گور بهرام گرفـت
اشعار خیام نیشابوری : رباعیات زیبای خیام

در ادامه چند مورد از زیباترین رباعیات خیام نیشابوری را با هم مرور خواهیم کرد

از آمدنم نبود گردون را سود
وز رفتن من جاه و جلالش نفزود
وز هیچ‌کسی نیز دو گوشم نشنود
کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود!

بنگر ز صبا دامن گل چاک شده
بلبل ز جمال گل طربناک شده
در سایه گل نشین که بسیار این گل
در خاک فرو ریزد و ما خاک شده

هان کوزه گرا بپای اگر هشیاری
تا چند کنی بر گل مردم خواری
انگشت فریدون و کف کیخسرو
بر چرخ نهاده ای چه می‌پنداری

امیدواریم از این اشعار پر مغز و دلنشین خیام نیشابوری لذت برده باشید.

لطفا اشتراک گذاری نمایید.

# مهدی احمدزاده