تصویر و سخن هفته 121 ( 19 اردیبهشت روز بزرگداشت شیخ کلینی)
زندگینامه شیخ کلینی
ثقة الاسلام کلینی در عصر امام حسن عسکری (ع) متولد گشت ، و با چهار سفیر و نماینده خاص حضرت امام زمان (ع) غائب از انظار ، که در طول غیبت کوتاه آن حضرت رابط بین شیعیان و امام زمان بودند ، همعصر بود.
مشهورترین دانشمند فقیه و محدث نامی شیعه در نیمه اول سده چهارم هجری ، ثقة الاسلام محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی معروف به ((کلینی )) یا ((شیخ کلینی)) است. کلینی اصلا ایرانی و از روستای (( کلین )) بر وزن حسین واقع در ۳۸ کیلومتری شهر ری و ناحیه جنوب غربی جاده قم به تهران نزدیک حسن آباد کنونی است. به همین جهت او را به لقب (( رازی )) منسوب به (( ری )) هم میخوانند.
یاقوت حموی جغرافی دان نامی در گذشته سال ۶۲۶ ( هجری ) می نویسد : ((استخری (زنده در سال ۳۴۰ هجری) گفته است که ری از اصفهان بزرگتر است ، و در مشرق بعد از بغداد شهری آبادتر از آن نیست ، هرچند نیشابور از حیث وسعت بزرگتر از آنست . ری در طول و عرض یک فرسخ و نیم است ، و دارای روستاهایی است که هرکدام از شهری بزرگتر میباشد. ))
باری ، ری و به خصوص روستاهای آن از روزگاران نخستین جزو مراکز شیعه نشین بوده است ، هرچند بیشتر مردم ری را سنیان حنفی و شافعی تشکیل می داده اند.
آرامگاه پدر کلینی یعنی یعقوب بن اسحاق که از بزرگان شیعیان آن روز بوده هم اکنون در قریه (( کلین)) است ، و زیارتگاه مردم آن سامان میباشد.
علان رازی دائی کلینی و جمعی دیگر از فقها و محدثین شیعه همچون محمد بن محمد بن عصام شاگرد کلینی هم از آن قریه بوده اند.
موقعیت کلینی در جهان اسلام
ثقة الاسلام کلینی در عصر امام حسن عسکری (ع) متولد گشت ، و با چهار سفیر و نماینده خاص حضرت امام زمان (ع) غائب از انظار ، که در طول غیبت کوتاه آن حضرت رابط بین شیعیان و امام زمان بودند ، همعصر بود.
با این که آن چهار تن از فقها و محدثین بزرگ شیعه بودند ، و شیعیان آنها را به جلالت قدر می شناختند ، مع الوصف کلینی مشهورترین شخصیت عالی مقامی بود که در آن زمان میان شیعه و سنی با احترام می زیست ، و به طور آشکار به ترویج مذهب حق و نشر معارف و فضائل اهل بیت عصمت (ع) همت می گماشت.
عموم طبقات او را به راستی گفتار و درستی کردار و احاطه کامل بر احادیث و اخبار می ستودند.به طوری که نوشته اند شیعه و سنی در اخذ فتوی به وی مراجعه می کردند ، و در این خصوص مورد وثوق و اعتماد هر دو فرقه بود. به همین جهت ملقب به (( ثقة الاسلام )) گشت ، و او نخستین دانشمند اسلامی است که به این لقب خوانده شده و حقا که شایسته این لقب بزرگ هم بود.
کلینی در امانت و عدالت ، تقوی و فضیلت ، حفظ و ضبط احادیث که همه از شرایط یک فرد محدث موثق جامع الشرایط بوده است ، مانند نداشت. به گفته علامه محمد تقی مجلسی : وی در میان تمام دانشمندان ما ، و آنهایی که از او روایت کرده اند ، همچنین در نظم و ترتیب کتابش (( کافی )) بی نظیر بوده ، و این مزایا دلیل است که وی از جانب خداوند متعال تاییدات خاصی داشته است.
کلینی در نظر دانشمندان شیعه
شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی پیشوای فقهای شیعه درگذشته سال ۴۶۰ هجری در کتاب گرانقدرش (( رجال )) باب (( کسانی که از ائمه روایت نکرده اند )) می نویسد : (( ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی ، دانشمندی جلیل القدر و عالم به اخبار و احادیث بود. او را است تصنیفاتی که در کتاب (( کافی )) تدوین شده است. در ماه شعبان سال ۳۲۹ هجری وفات یافت ، و در محله (( باب الکوفه )) مدفون گردید.ما کتابهای او را در فهرست آورده ایم .))
و در (( فهرست )) تمام کتابهای (( کافی )) و چند کتاب دیگر کلینی را که خواهیم شناخت نام میبرد ، سپس طرق روایات خود را به آنها از استادانش شیخ مفید ، حسین بن عبیدالله غضائری ، سید مرتضی و احمد بن عبدون بازگو میکند.
دانشمند گرانقدر رجالی ابوالعباس احمد بن علی بن عباس معروف به (( نجاشی )) متوفی به سال ۴۵۰ هجری در کتاب نفیس و نامدارش (( رجال )) که او را نامی ترین دانشمند رجالی شیعه دانسته اند ، و رجال خود را بعد از الفهرست و رجال شیخ طوسی نگاشته است ، از کلینی دانشمند بلند آوازه ما بدین گونه یادمیکند : (( ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی ، علان کلینی رازی،دائی اوست.محمد بن یعقوب کلینی در زمان خود پیشوای علمای شیعه و چهره درخشان آنها در ری ، و موثق ترین دانشمند شیعه در حدیث و ظبط آن بوده است . کتاب بزرگش به نام (( کافی )) را در مدت بیست سال تصنیف کرده است . . . )) سپس کتابهای کافی و دیگر تالیفات کلینی را با شرحی که خواهیم نگاشت ، ذکر میکند.
پس از شیخ طوسی و نجاشی که پیشوایان علمای رجال و تراجم میباشند ، سایر دانشمندان بزرگ ما هرجا به نام کلینی برخورد نموده یا از کتاب بزرگ و نامدارش (( کافی )) نام برده اند از وی به عنوان موثق ترین دانشمند شیعه در فهم و نقل و ضبط حدیث و حسن ترتیب و تنظیم کتابش یاد کرده اند.
ابن شهر آشوب مازندرانی و علامه حلی و ابن داود طبق معمول همان تعبیرات شیخ و نجاشی را در ستایش وی آورده اند.
سید بن طاووس در گذشته سال ۶۶۴ هجری می نویسد : «وثاقت و امانت کلینی در نقل حدیث مورد اتفاق عموم دانشمندان ماست.»
شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی پدر شیخ بهایی می گوید : «محمد بن یعقوب در عصر خود استاد علمای زمان خویش و سرآمد آنها و موثق ترین دانشمندان در نقل حدیث بود. او در نقد و بررسی حدیث از همه کس آشناتر و بر عموم همگان تقدم داشت.»
ملا خلیل قزوینی فقیه و محدث مشهور در شرح فارسی اصول کافی می نویسد : (( دوست و دشمن اعتراف به فضلش کرده اند ))
علامه مجلسی در مرآت العقول شرح اصول کافی نوشته است : (( کلینی مورد قبول طوائف انام و ممدوح خاص و عام بود .))
میرزا عبدالله اصفهانی مشهور به افندی دانشمند نامی و شاگرد علامه مجلسی می نویسد : (( منظور ازثقة الاسلام در اغلب موارد ( در کتب رجال ) ، ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی صاحب کافی و غیره یعنی شیخ اقدم و مسلم بین عامه و خاصه و مفتی هر دو فرقه است.))
میرزا محمد نیشابوری محدث اخباری می نویسد : ثقة الاسلام ، قدوة الاعلام و بدرتمام ، جامع سنن و آثار در حضور سفرای امام زمان (ع) ، زنده کننده طریقه اهل بیت در راس سده سوم هجری ...
کلینی در نظر دانشمندان عامه ( سنی )
کلینی در نظر دانشمندان عامه مخصوصا نزد مورخان آنها که بعد از او آمده اند ، بسیار بزرگ است . همه از وی تجلیل کرده و او را به عظمت و بزرگواری ستوده اند.
ابن اثیر جزری در کتاب مشهور (( جامع الاصول )) می نویسد : (( ابو جعفر محمد بن یعقوب رازی ، از پیشوایان مذهب اهلبیت (ع) ، دانشمندی بزرگ و فاضلی نامدار است .)) سپس در حرف (( ن )) از کتاب نبوت، او را تجدید کننده مذهب شیعه در سده سوم هجری دانسته است.
ابن اثیر روایتی از پیغمبر (ص) نقل میکند که فرموده است : (( خداوند سر هر قرنی شخصی را برمی انگیزد که دین او را زنده و نامدار بدارد .)) آنگاه به گفتگو در پیرامون این حدیث پرداخته و می گوید : (( از احیاء کنندگان مذهب شیعه در آغاز سده اول هجری محمد بن علی باقر ( امام پنجم ) (ع) و در ابتدای سده دوم علی بن موسی الرضا ، و بر راس سده سوم ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی بوده اند. ))
از نوشته ابن اثیر به خوبی مقام و موقعیت کلینی آشکار می گردد و میرساند که او در پایان سده سوم و آغاز قرن چهارم هجری بلند آوازه ترین دانشمند شیعه بوده که او را پس از دو امام ، احیاگر مذهب دانسته است.
برادر کوچکتر ابن اثیر ، یعنی عزالدین علی بن اثیر جزری نیز در آغاز حوادث سال ۳۲۸ هجری در تاریخ خود ، کلینی را نخستین دانشمندی دانسته که در آن سال چشم از جهان فرو بسته است ، و می نویسد : (( در این سال وفات یافت ، محمد بن یعقوب ابوجعفر کلینی که از پیشوایان شیعه و دانشمندان آنها بود )) .
باید توجه داشت که دانشمند محقق معاصر دکتر حسینعلی محفوظ در مقدمه کافی صفحه ۲۱ عبارت جامع الاصول را به اشتباه از علی بن اثیر در کامل نقل کرده و تصور نموده که صاحب جامع الاصول و کامل یک نفر بوده است.
فیروز آبادی دانشمند لغت دان بزرگ متوفی به سال ۸۱۸ در (( قاموس )) در لفظ (( کلبن )) از کلینی یاد کرده و او را از فقهای شیعه دانسته است.
ابن حجر عسقلانی در گذشته سال ۸۵۲ در کتاب مشهورش (( لسان المیزان )) که شرح حال علمای عامه و گاهی خاصه را تا زمان خویش به اجمال و تفصیل آورده است ، درباره دانشمند بزرگ ما می نویسد : (( محمد بن اسحاق ابوجعفر کلینی رازی در بغداد سکونت داشت ، و در آنجا از محمد بن احمد جبار و علی بن ابراهیم بن عاصم و دیگران روایت میکرد.کلینی از فقهای شیعه و کسی است که بر وفق مذهب آنها کتابها تصنیف کرده است )) .
و نیز ابن حجر در کتاب دیگرش (( التبصیر )) گفته است : (( ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینی ، از روسای دانشمندان شیعه است که در زمان مقتدر ( خلیفه عباسی ) می زیست )).
جز اینان سایر دانشمندان عامه نیز هرجا به نام کلینی رسیده اند از وی به عنوان دانشمندی بزرگ و فقیهی نامدار و یکی از پیشوایان پیشین شیعه یاد کرده اند.
استادان وی
ثقة الاسلام کلینی در ری و قم و بغداد و کوفه و دیگر نقاط دور و نزدیک ممالک اسلامی که امروز برای ما درست روشن نیست، در نیمه دوم سده سوم هجری ، دانشمندان بزرگ و فقها و محدثین بسیاری را ملاقات کرده و از خرمن معلومات و محفوظات آنها خوشه ها چیده و بهره ها گرفته و از آنان به دریافت اجازات نائل گشته است که این اجازات نیز در آن زمانها از آن بزرگمردان به چنین راد مردی بسیار با ارزش بوده است.در کتب رجال و تراجم بالغ بر چهل نفر از فقها و محدثین را نام میبرند که از استادان و مشایخ اجازه وی به شمار رفته اند ، و کلینی در نزد آنها شرایط شاگردی به جای آورده است.
گذشته از چند تن از علمای عامه که (( ابن حجر عسقلانی )) نام برده است این عده از مفاخر فقها و محدثین شیعه که در جلد اول و دوم (( مفاخر اسلام )) شناختیم ، و از آنها به اجمال و تفصیل نام بردیم ، از مشاهیر استادان ثقة الاسلام کلینی این دانشمند پیشین شیعه بوده اند.
احمد بن محمد بن عیسی ، احمد بن ادریس قمی (م. ۳۰۶ هجری ) ، احمد بن محمد بن سعید همدانی معروف به ابن عقده (م. ۳۳۳ هجری ) ، احمد بن محمد بن عاصم کوفی ، احمد بن مهران ، اسحاق بن یعقوب ، حسن بن خفیف ، حسن بن فضل بن یزید یمانی ، حسین بن حسن حسینی اسود ، حسین بن حسن هاشمی حسنی علوی ، حسین بن علی علوی ، حسین بن محمد بن عمران اشعری قمی ، حمید بن زیاد نینوائی ، (م. ۳۱۰ هجری) ، داود بن کوره قمی ، سعد بن عبدالله اشعری ( م.۳۰۰ هجری ) ، سلیمان بن سفیان ، سهل بن زیاد آدمی رازی ، عبدالله بن جعفر حمیری ، علی بن ابراهیم قمی متوفی بعد از سال (م. ۳۰۷ هجری ) ، علی بن حسین سعد آبادی ، علی بن عبدالله خدیجی اصغر ، علی بن محمد بن ابراهیم بن ابان رازی دائی وی معروف به علان رازی ، علی بن محمد بن ابی القاسم بندار ، عبدالله بن احمد بن ابی عبدالله برقی ، علی بن موسی بن جعفر کمیدانی ، قاسم بن علاء ، محمد بن اسماعیل نیشابوری ملقب به ندفر ، محمد بن جعفر رزاز (م. ۳۰۱ هجری) ، ابوالحسن محمد بن عبدالله اسدی کوفی ساکن ری ، محمد بن حسن صفار (م. ۲۹۰ هجری) ، محمد بن حسن طائی ، محمد بن عبدالله حمیری قمی ، محمد بن عقیل کلینی ، محمد بن علی بن معمر کوفی ، محمد بن یحیی عطار ، جمعا ۳۵ نفر و غیر از اینان.
شاگردان او
این عده از فقها و محدثین به نام شیعه که مشاهیر علمای ما در نیمه اول و اواسط سده چهارم هجری در ایران و عراق بوده اند ، و استادان بسیاری از علمای نامی نیمه دوم سده چهارم میباشند ، نیز از جمله شاگردان کلینی ، مولف کافی به شمار می روند :
احمد بن ابراهیم معروف به ابن ابی رافع صمیری ، احمد بن احمد کاتب کوفی ، احمد بن علی بن سعید کوفی ، احمد بن محمد بن علی کوفی ، ابوغالب احمد بن محمد زراری ( ۲۸۵ - ۳۶۸ ) ، جعفر بن محمد بن قولویه قمی (م. ۳۶۸ هجری ) ، عبدالکریم بن عبدالله بن نصر بزاز تنیسی ، علی بن احمد بن موسی دقاق ، محمد بن ابراهیم نعمانی معروف به ابن ابی زینب که از شاگردان مخصوص و نزدیکان او بود ، و کتاب کافی او را نسخه برداری کرده است ، محمد بن احمد صفوانی مقیم بغداد که او نیز از شاگردان مخصوص او بود و کتاب کافی را رونوشت کرده و از کلینی علم و ادب آموخته و به دریافت اجازه قرائت حدیث نائل آمده است ، محمد بن احمد سنانی زاهری مقیم ری ، ابوالمفضل محمد بن عبدالله بن مطلب شیبانی ، محمد بن علی ماجیلویه ، محمد بن محمد بن عصام کلینی ، هارون بن موسی تلعکبری شیبانی (م. ۳۸۵ هجری) ، جمعا ۱۵ نفر و افرادی دیگر از این قبیل بزرگان.
تالیفات وی
شیخ اجل طوسی ، و نجاشی دانشمند رجالی جمعا این کتابها را جزء تالیفات کلینی به شمار آورده اند :
۱- کتاب رجال
۲- کتاب رد بر قرامطه ( قرامطه ، فرقه ای بودند که عقیده داشتند اسماعیل پسر حضرت صادق (ع) امام غائب است و در حقیقت همان اسماعیلیه نخستین بودند. علت تسمیه آنها به قرامطه یا قرمطی این است که اولین بار شخصی به نام " قرمط " از مردم حومه کوفه چنین دعوی را کرد و پیروان او به نام وی خوانده شدند.قرامطه به مرور ایام سخت به انحراف در عقیده و اعمال کشیده شدند ، و بر ضد عموم مسلمین شورشها کردند. )
۳- کتاب رسائل ائمه (ع)
۴- کتاب تعبیر رویا
۵- مجموعه شعر - مشتمل بر قصائدی که شعرا در مناقب و فضائل اهلبیت عصمت و طهارت گفته اند.
۶- کتاب کافی
کتاب کافی
کتاب با عظمت (( الکافی )) که مهمترین اثر کلینی است بلکه جامعه شیعه است مشتمل بر سه بخش میباشد : اصول کافی ، فروع کافی ، روضه کافی ، و جمعا دارای شانزده هزارو یکصدو نودونه ( ۱۶۱۹۹ ) حدیث است که از رسول اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) روایت کرده است.
